Geschiedenis van scheiden: van een leugen naar duurzame ontwrichting

De tweede vrijdag van september is uitgeroepen tot de Dag van de Scheiding. De reden dat hiervoor juist deze dag is hiervoor is gekozen is dat dit de dag is dat in 1796 de eerste scheiding in Nederland is uitgesproken. Echtscheidingen zijn dus iets van alle tijden maar het traject heeft wel een aantal flinke ontwikkelingen meegemaakt. Daarom is het leuk om eens een blik te werpen op de geschiedenis van scheiden. Je ziet een traject dat ons brengt van een leugen naar duurzame ontwrichting en van de kerk naar de computer. We maken nu gebruik van mogelijkheden die vroeger ondenkbaar waren. Interessant om nog eens terug te blikken op het verleden om blij te worden met de mogelijkheden die we nu tot onze beschikking hebben.

De eerste echtscheiding in Nederland

Voor de eerste echtscheiding die in Nederland werd uitgesproken moeten we terug naar de periode van de Franse revolutie. In 1794/1795 (afhankelijk van het gebied in Nederland) ging ons land over in het Franse rijk en waren er Franse wetten van kracht. Onder andere de wet op de Burgerlijke Stand werd in Nederland doorgevoerd. In deze wet was een recht op echtscheiding opgenomen. Dit was het moment dat het mogelijk was om een echtscheiding aan te vragen. Hiervoor hoefde het volk niet voor de rechter te verschijnen. Een registratie van een ambtenaar van de burgerlijke stand volstond in die tijd. Het was het echtpaar Wilhelmus Meers en Agatha Lenaerts die de twijfelachtige eer hadden om als eerste een echtscheiding aan te vragen na ruim 20 jaar getrouwd geweest te zijn.

Deze echtscheiding kon uiteraard niet zomaar worden aangevraagd. In die tijd was de kerkelijke macht zeer groot. Persoonlijke problemen (zoals een huwelijkscrisis) werden door de kerk afgehandeld. De kerk kende geen echtscheiding, slechts een scheiding van tafel en bed. De kerkelijke bestuurders hoopten dat dit de stap was die gezet moest worden om de gemoederen te bedaren en het stel uiteindelijk te herenigen. Dit gebeurde echter niet. Hierdoor werd het gezin Meers de Nederlandse pioniers van de echtscheiding. Op 15 september 1796 werd de echtscheiding tussen het stel uitgesproken. Een historisch moment waar Wilhelmus Meers niet bij aanwezig was. Hij kwam niet opdagen.

Scheiding zeer ongebruikelijk in de tijd van Napoleon

Het gezin Meers kon niet helemaal gezien worden als de grondleggers van de scheiding. Hiermee doelen we niet op het feit dat het stel in een later stadium weer is hertrouwd maar meer op het feit dat scheiden in die tijd niet maatschappelijk geaccepteerd was. Het “recht” om te scheiden werd vrij snel ingetrokken. In het wetboek van Napoleon uit 1803 werden de mogelijkheden om te scheiden flink ingeperkt. Opvallend feit is dat hij zelf wél in 1809 gescheiden is van echtgenote Joséphine. In 1814 is de wet die het mogelijk maakte om te scheiden volledig ingetrokken.

De grote leugen om te kunnen scheiden

Een lange periode daarna was het zeer ongebruikelijk om te scheiden. Dit mocht alleen als er sprake was van een gevangenisstraf van de partner, mishandeling, overspel of verkwisting. Het overspel moest overigens wel bevestigd worden door de betreffende partner om te kunnen scheiden. Veel stellen logen hierover om uit elkaar te kunnen gaan. Dit
‘leugentje om bestwil” werd “het Grote-Leugen-Arrest” genoemd. Als ze hier niet voor kozen moesten ze bij elkaar blijven in voor- en tegenspoed tot de dood van een van de partners het huwelijk beëindigde.

1971, introductie van een liberale echtscheidingswet

In 1971 werd een grote stap gezet in de geschiedenis van het scheiden. Minister van Justitie Carel Polak slaagde er uiteindelijk in 1971 in een wetswijziging op het gebied van scheiden tot stand te brengen. De toenemende maatschappelijke discussie en de veranderende tijdsgeest lagen hieraan ten grondslag. Een grote verandering is wel dat het niet meer mogelijk was om te scheiden zonder tussenkomst van de rechter. De juridische route moest door de invoering van deze wet worden afgelegd.

Dat veel stellen op dit moment zaten te wachten bleek wel uit het snelgroeiende aantal scheidingen vanaf die periode. Echtscheidingen vallen tegenwoordig onder het familierecht. De regels met betrekking hierop zijn te vinden in Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek. Deze regels worden nog regelmatig aangepast om te borgen dat de wetten aansluiten op de huidige samenleving. De Wet herziening partneralimentatie is hiervan een goed voorbeeld.

Het aantal echtscheidingen varieert sterk per periode al is duidelijk zichtbaar dat een economische crisis duidelijk van invloed is op het aantal echtscheidingen. Daarnaast speelt (zoals ook blijkt uit de geschiedenis) de toegankelijkheid van het scheiden een duidelijke rol. Dit wordt goed zichtbaar uit cijfers van Judex en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) die ter gelegenheid van de Dag van de Scheiding op de website van Judex te vinden zijn. Op deze pagina worden overigens ook andere verrassende (Nederlandse) regionale verschillen inzichtelijk gemaakt.

Mediation als moderne vorm van scheiden

Ook de invulling van het doorlopen van een echtscheidingstraject heeft veel veranderingen ondergaan. De keuze om je als stel tot een afzonderlijke echtscheidingsadvocaat te wenden is al enige tientallen jaren geen vanzelfsprekendheid meer. Mediation is tegenwoordig een moderne vorm van scheiden waarvoor veelvuldig gekozen wordt omdat dit traject in veel gevallen zeer goed toepasbaar is voor het doorlopen van een echtscheidingstraject. Dit kan zelfs op afstand. De afgelopen 10 jaar is het online scheiden enorm in opkomst. Door de beschikbaarheid van de huidige moderne communicatiemiddelen is er alleen nog sprake van een fysieke afstand.

Blik op de geschiedenis van mediation

Hoewel mediation wordt gezien als moderne vorm van scheiden, is de gedachtegang achter mediation helemaal niet modern. Deze vorm van conflicthantering werd al in de 16e eeuw toegepast door de Leidse Vredemakers, al moet deze methode vooral gezien worden als voorloper op het kantongerecht. De mediation vorm die wij nu kennen komt oorspronkelijk uit de Verenigde Staten en stamt uit de jaren 60 van de vorige eeuw. Mediation komt voort als onderdeel van de ADR (Alternative Dispute Resolution) dat hieruit ontstaan is. In de jaren 80 werd mediation voor het eerst toegepast in Europa. Tegenwoordig wordt mediation veelvuldig toegepast, onder andere om een echtscheidingstraject te doorlopen.

Van leugen naar duurzame ontwrichting van het huwelijk

De geschiedenis van scheiden is lang maar heeft in deze lange periode vooral een duidelijke opzienbarende verandering ondergaan in 1971. De grote leugen om te kunnen scheiden is een overeenkomst geworden. De enige grond voor echtscheiding werd “duurzame ontwrichting van het huwelijk”. Op het moment dat beide partners deze brede term aanvoeren, wordt dit voor waarheid aangenomen, tenzij dit door een van de partijen bestreden wordt uiteraard. Dit is de voorwaarde die de rechter nodig heeft om een echtscheiding uit te spreken. Dat was vroeger wel anders.